ARTIKEL 5. HET LAATSTE ARTIKEL IN DE SERIE KANTELPUNTEN
5.
De rek is eruit. De principes waar we onze huidige cultuur op hebben gebouwd, zijn niet meer houdbaar. Ze gaan uit van een economie die eindeloos doorstoomt op de energie van olie en gas, op het uitbesteden van werk aan landen met steeds lagere lonen, en op het uitbuiten van dieren, de zee en aarde.
We staan daarom voor een cultuurverandering waarin we de fundamenten van onze samenleving opnieuw moeten bepalen en vormgeven. Ook binnen overheidsorganen en ministeries groeit hierover een besef. Zo bracht de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving een alarmerend advies uit met een opvallend scherp oordeel: we moeten op de rem. De prestatiedruk, versnelling en individualisme zijn doorgeschoten en bedreigen het welzijn van jong en oud.
In deze artikelenreeks zijn we op zoek gegaan naar de rol van cultuurmakers bij transitie. Op zoek naar de verscheidenheid aan rollen die daarbij nodig zijn (artikel 2). Op zoek naar rituelen en ruimtes van vertraging en bezinning (artikel 3). En op zoek naar verbeelding en speelruimte waarmee we de mogelijkheden van een ander soort wereldbeeld kunnen verkennen en vormgeven (artikel 4).
Die veelheid aan rollen, van dromer tot verbinder, van smeder tot breker, vormt samen een levend weefsel van verandering. In dit afsluitende deel verschuift de aandacht van de afzonderlijke rollen naar het vermogen om elkaar aan te vullen, aan te voelen en samen te bewegen: het samenvoelen zelf.
Zo maken we iets tastbaar dat normaal abstract, theoretisch en complex is – namelijk transitie.
We zoeken naar een rol van betekenis bij een grote kanteling:
Een omslag van winst naar waarde.
Van welvaart naar welzijn.
Van kwantiteit van spullen naar kwaliteit van relaties.
Van individu naar gemeenschap.
Van versnipperd naar verbonden.
Van ik naar wij.
In dit laatste artikel beschrijven we dat we voor deze omslag niet alleen een andere mindset en een ander zelfbeeld nodig hebben, maar vooral gezamenlijkheid. En dat is een hele uitdaging, want hoe voel je samen?
Alles is gevoel
Als we rationele wezens zouden zijn dan zouden we niet in de huidige wanorde terecht zijn gekomen. We zouden ongelijkheid hebben ingedamd, onze democratie hebben bewaakt, big tech goed in de hand hebben gehouden en op een duurzame en zorgzame manier met onze medemensen, de economie en de natuur zijn omgaan.
Maar we zijn gevoelswezens. En die gevoelens worden op alle manieren aangesproken, uitgedaagd en opgestookt. Tot uitputting en waanzin aan toe.
Is er een verweer tegen wat commerciële nieuwskanalen, vermaakfabrieken en online provocateurs op ons afvuren? Laten we ons meeslepen door een geloof dat we allemaal in competitie zijn met elkaar, moeten rennen in een race zonder einde in een economisch systeem dat nooit genoeg heeft? Of kunnen we ons gevoel gezond en levend houden door het te voeden met oprechte ervaringen, wetenschappelijke kennis en waardevolle getuigenissen, zodat we niet alleen kunnen gaan zien wat er werkelijk gevaarlijk is, maar ook wat echt van waarde is?
Kunstenaarsmindset
Dit is een vraag die we niet alleen op individueel niveau zouden moeten beantwoorden. Ons gevoel heeft niet alleen binnenruimte nodig om gezond en levend te zijn, maar ook een vorm van expressie waarmee we het deelbaar en toegankelijk maken voor de mensen om ons heen. Pas als we laten zien wat er in ons leeft, kunnen we elkaar echt begrijpen en ervaren we wat we gemeen hebben.
In onze huidige samenleving is daar een groot gebrek aan. We stoppen elkaar in hokjes en geloven dat we fundamentele verschillen hebben. Doordat we vervolgens in een belangenstrijd verwikkeld raken, vergeten we hoe duur, zwaar en heet het leven voor iedereen zal zijn als de klimaatverandering verder uit de hand loopt. We vergeten dat al het leven verbonden is en afhankelijk is van een gezond ecosysteem. En we lijken niet te zien hoe groot het risico is dat ongecontroleerde kunstmatige intelligentie vijandig tegenover de mensheid kan komen te staan.
Collectieve emoties
Het is niet overdreven om te stellen dat de hele toekomst van de wereld afhangt van de vraag of wij op één of andere manier vat kunnen krijgen op onze collectieve emoties. Aan technologische uitvindingen en theoretische oplossingen voor de huidige problemen is immers geen gebrek. We kunnen regels en wetten maken waarmee we veiligheid en een goed leven voor allen kunnen beschermen. Maar we doen het niet. Er is blijkbaar iets anders, iets gevoelsmatigs, dat ons verhindert om elkaar te vertrouwen en echt samen te werken bij het tegengaan van de grote gevaren die de mensheid nu bedreigen.
Juist hier raken de verschillende rollen van cultuurmakers elkaar. De dromer maakt voelbaar wat mogelijk is, de verbinder schept ruimte voor dialoog, de breker daagt uit tot reflectie, en de fixer brengt nieuwe inzichten aan het licht. Alleen in samenspel kunnen zij bijdragen aan een cultuur die leert samen te voelen.
Hoe spreken we ons collectieve gevoel aan? Waar kunnen we ons oefenen in samenvoelen?
Kunsten
In het theater. Of in een concertzaal of een poppodium. Als we bijeenkomen en onze aandacht op één verhaal richten. Als we merken hoe de klanken, beelden, vorm en beweging van een kunstwerk resoneert met onze ervaring – niet als persoonlijk vermaak vanaf de bank thuis, maar in groepen, op plekken, met medemensen. Minstens even waardevol is de actieve kunstbeoefening zoals samen zingen of dansen, en wat mij betreft ook koken, tuinieren en sportief spel, waarin je creëert, vormgeeft, viert en deelt.
Deze vormen van gedeeld gevoel zijn er in overvloed, maar blijven vaak wel steken in bubbels, afgescheiden van anderen, los van ons werkzame leven, los van de ontwikkelingen in de maatschappij. Kunnen we principes zoals schoonheid, verbeelding, spel, die in de kunsten ons samenvoelen voeden ook meenemen naar andere plekken waar het hard nodig is?
Democratie
Democratie is gezamenlijk beslisvermogen. Als dat niet of matig functioneert en beslissingen door machtige, rijke of onzichtbare elites worden genomen, zullen burgers zich niet betrokken voelen en niet ervaren dat ze mede-eigenaar zijn van de samenleving. Momenteel is de ongelijkheid zo groot geworden dat deze gezamenlijkheid wordt ondergraven. Rijken zullen immers hun belangen behartigen, en beschikken daarvoor over onevenredig veel middelen.
Daarom is het tegengaan van ongelijkheid en het versterken van de democratie een voorwaarde voor het samenvoelend vermogen van Nederland.
Het is opvallend dat er bij de talloze vormen van democratische ontwikkeling kunstenaars betrokken zijn. Samen besluiten nemen gaat namelijk niet goed als dat alleen een technische exercitie is. Dan krijg je stroeve inspreekavonden en zielloze participatietrajecten die vaak meer onvrede veroorzaken dan verbinding. Kunstenaars weten hoe ontmoetingen slagen en ons kunnen veranderen.
Denk aan de Human Library waarin mensen van zeer verschillende achtergronden elkaars verhaal horen. Of aan de Keti Koti-dialoogtafels, waar mensen van kleur en witte mensen in dialoog gaan tijdens een diner vol rituelen. Of aan het werk van Yasser Ballemans, zoals Stad van Vertrouwen, waarin jongeren in de schoenen van anderen gaan staan en zo een nieuw perspectief op de toekomst vormen.
Zo komen er plekken en gelegenheden om als burger samen te komen in een ruimte waar echt geluisterd wordt, waar je niet alleen je zorgen maar ook je dromen kunt delen en waar niet onze verschillen maar gedeelde idealen voelbaar worden.
Werk
De plek waar we het grootste gedeelte van ons wakende leven doorbrengen, is ons werk. Dit is echter zelden een democratische omgeving. Daarnaast is het slecht gesteld met de eer die mensen uit hun werk halen en de rust om expertise en vakmanschap op te bouwen. Hier is een wereld te winnen die begint bij het cultiveren van de gevoelswaarde van de producten en diensten binnen het bedrijf. Dat is een creatief, scheppend en zoekend proces waarin oprechte vragen centraal staan, zoals: Waar dragen we aan bij? Wat is ons verhaal? En hoe zijn we van betekenis in het grote geheel?
Het leven
Kunnen we ook het gevoel delen van de plek waar we zijn? Dat begint bij een open blik en hierbij kunnen kunstenaars onze gids zijn. Zij maken soms werk dat niet zozeer een verhaal is, maar een manier van kijken. Geen schilderij, maar een omlijsting waarin het bestaan zelf zich toont. Theatermaker Boukje Schweigman opende halverwege haar voorstelling een grote deur naar buiten, achter het toneel. Het parkje daarachter met toevallige passanten was een stuk van het gewone leven dat plots een kunstwerk werd.
Door andere vragen te stellen, worden onze gebruikelijke patronen van denken en handelen doorbroken. Zo vroeg schrijver en bioloog Li An Phoa zich af waarom ze de rivier niet drinken kon. Hiermee spreekt zij niet zozeer de zorgen over vervuiling, maar een verlangen naar een goede wereld aan. Dat bleek besmettelijk en heeft intussen de burgemeesters uit verschillende landen van het stroomgebied van de rivier samengebracht, op zoek naar een antwoord.
Dit is weefwerk. Het samenbrengen van losse elementen tot een groot, betekenisvol geheel. Het is werk dat mensen verbindt met elkaar, met hun omgeving en met de tijd waarin we leven.
Verbintenis is het tegengif voor onmacht. Als we ons daarin oefenen, groeien persoonlijke idealen uit tot een gedeeld verhaal. In elk van ons leven toekomstbeelden, plannen en dromen – we laten het alleen vaak niet merken. Door de plekken te scheppen waar we samen kunnen komen, dromen, spelen en experimenteren, worden nieuwe mogelijkheden tastbaar. In aandachtige momenten, waarin we niet meteen hoeven te oordelen, waarin we op zoek gaan naar schoonheid, onze gevoelens niet langer wegdrukken maar leren delen, en onze verbeelding aanspreken, ontstaan verhalen, beelden en organisaties die houvast en perspectief bieden in deze onzekere en chaotische kanteltijd.
-Merlijn Twaalfhoven
Jouw transitie-rol
Iedereen is nodig, maar hoe zie jij je rol in een wereld die zich nog aan het vormen is?
We geven je drie eenvoudige keuzes – zo beland je binnen een halve minuut bij jouw transitierol.
Klik het aan, zo verzamelen we houvast voor onze plek in deze kanteltijd. Met jou samen weven we een tastbaar idee van wat er nu nodig is.