ARTIKEL 4. IN DE SERIE KANTELPUNTEN
4.
We leven in transitietijd. Dat leidt tot verwarring. Ja, er is crisis. Allerlei crises. Maar tegelijkertijd gaat het ons goed. We waren nooit zo welvarend, nooit zo technologisch ontwikkeld, nog nooit zo veilig en gezond. Dit geeft een rare kortsluiting. Hoewel we weten dat er serieuze problemen zijn en er ingrijpende veranderingen nodig zijn, handelen we er niet naar. We voelen van alles – van onbestemde verwarring tot klimaatdepressie – maar er is geen daadkracht. Ons systeem van denken-voelen-handelen lijkt lamgelegd door een paradoxale situatie: het gaat goed en toch moet het anders. Onze goed georganiseerde wereld, het rijke leven op aarde, kan alleen behouden blijven als we alles anders gaan doen. Transitie. Niet alleen naar duurzaam of circulair, maar naar een totaal ander systeem. Er is een grondige cultuurverandering nodig.
In de eerdere artikelen zagen we hoemakers van kunst en cultuur een gids kunnen zijn bij deze cultuurverandering. Zij scheppen een tussenruimte, en maken met aandacht en schoonheid een plek om te zoeken, te experimenteren en te proeven aan het nieuwe (zie artikel 1). En we zagen ook dat we hier allemaal een rol in kunnen spelen. Door je bewust te worden van jouw transitierol, kun je ook met praktisch, verbindend, zorgend of luisterend talent het verschil maken (zie artikel 2). Voor verandering kijken we immers vaak naar leiders, of mensen met macht of geld. Maar die laatste groep zijn de mannen van een oude cultuur. De cultuurverandering die nu voor ons ligt draait om verhalenvertellers, vragenstellers en spelbedenkers. Zij tasten niet alleen nieuwe en prille mogelijkheden af, maar helpen ook om het oude met respect en dankbaarheid ten grave te dragen (zie artikel 3).
Hier zit echter een uitdaging: als je volgens oude principes het nieuwe wil bereiken, kom je niet verder dan de oppervlakte. Dan is het alsof je nieuw gebied wilt bereiken, maar met de auto: als de verharde weg ophoudt, loop je vast.
Kunnen we van A naar B volgens de principes van B? Kunnen we zelf een cultuurverandering doormaken en met die ervaring ook de samenleving helpen bij het vinden van een nieuwe richting? Hoe ziet het voertuig eruit dat wél door onbekend terrein kan navigeren, ook al heerst er storm en chaos?
Dit is geen vraag die met woorden te beantwoorden is. Cultuur is geen theorie, maar een ervaring. Het is voor mensen wat water voor vissen is. We denken, voelen en geloven op een culturele manier, maar kunnen het niet zomaar vastpakken. Het is onzichtbaar en ontastbaar voor onze zintuigen, maar bepaalt wel de wereld en ons leven.
Dat zorgt ervoor dat de mensen die cultuur het dichts in de buurt brengen bij zintuiglijkheid, geen wetenschappers, journalisten of filosofen zijn, maar kunstenaars. Zouden we aan boord van het voertuig van de kunstenaar kunnen stappen om ons door de onzekerheid van transitie te laten voeren?
Neem bijvoorbeeld de film La Haine (Mathieu Kassovitz, 1995). Hier voel je de ondraaglijke spanning van opgroeien in een wereld vol ongelijkheid en onzekerheid. De kloof tussen rijk en arm grijpt je naar de keel, het blijft niet bij een rapport of beleidsdocument. Je voelt wat anders zo ongrijpbaar is: een uiteenbarstende samenleving.
Huber, het hoofdpersonage uit La Haine, verwoordt het als volgt:
« C’est l’histoire d’un homme qui tombe d’un immeuble de 50 étages. A chaque étage il se répète : «Jusqu’ici tout va bien.» « Jusqu’ici tout va bien.» «Jusqu’ici tout va bien.»… mais l’important c’est pas la chute: c’est l’atterrissage. »
“Dit is het verhaal van een man die valt uit een gebouw van 50 verdiepingen. Bij elke verdieping zegt hij zichzelf: ‘Tot nu toe gaat het goed.’ ‘Tot nu toe gaat het goed.’ ‘Tot nu toe gaat het goed.’ …maar het belangrijkste is niet de val: het is de landing.”
De val waar Hubert over vertelt maken we momenteel samen. Het lijkt allemaal goed te gaan – de economie gaat best lekker – maar natuurlijke en menselijke systemen zijn uitgeput. En terwijl we eindeloos zijn afgeleid door dagelijkse nieuwtjes, reclame, vermaak en gescrol, ontrolt een klimaatramp zich in slow-motion.
Ook komieken kunnen ons de werkelijkheid terugkaatsen waardoor de absurditeit van het normale zichtbaar wordt. Denk bijvoorbeeld aan hoe Van Kooten en De Bie ons de Nederlandse maatschappij onder een satirisch vergroot glas legden, of hoe Arjen Lubach laat zien hoe veel dingen die we normaal vinden in feite idioot en onverteerbaar zijn. Sander van de Pavert maakt ons in zijn Lucky TV montages deelgenoot van wat er zich mogelijk achter de façades van het koninklijk huis zou kunnen afspelen. Zo wordt, door een performance, het menselijke zichtbaar van politici en krijgen we toegang tot de coulissen van het theater van de macht.
Maria Koijck bouwde een groot kunstwerk van het afval dat ontstond tijdens haar medische operatie. Het blijkt immens veel. Dat wisten ziekenhuizen op zich al wel, maar voor ons was dat niet zichtbaar. Sinds haar kunstwerk is het afval niet meer te negeren en komt er ook echt beweging om deze afvalstroom in te dammen.
Kunstenaar Carlijn Kingma tekende het financiële systeem uit als een groot gebouw. Het maakt complexe en abstracte structuren van moderniteit, de kapitaalstromen en kanalen van macht en invloed inzichtelijk, waardoor duidelijk wordt hoe pijnlijk en onaanvaardbaar bepaalde structuren zijn die we doorgaans zwijgend accepteren. Door dergelijk werk is er nu steeds vaker verzet tegen de rol van private equity zoals de roofkapitalist KKR die eigenaar blijkt te zijn van talloze culturele festivals en de uitgeverij-cluster VBK. Iets waar publiek en medewerkers jarenlang totaal geen idee van hadden.
En de demonstraties op de A12 van Extinction Rebellion kregen een andere lading toen ook een orkest en koor optraden. Met muziek werd de roep om verandering, letterlijk, meerstemmig.
Zo doorbreekt kunst onze patronen van waarnemen en gewenning, ze legt structuren bloot en laat ons kijken met een frisse blik. Ons gevoel wordt wakker en we kunnen ervaren dat het normale eigenlijk niet langer normaal kan zijn.
Dit is waardevol. Maar, eerlijk gezegd, ook volstrekt onvoldoende om als samenleving in transitie te komen, het hele, oude economische bouwwerk van ontginning en uitbuiting om te gooien en ruimte te maken voor een gezonde, rechtvaardige en werkelijk welvarende samenleving.
Het is onvoldoende omdat kunstenaars zeldzaam zijn. Gelukkig zijn we niet van hen afhankelijk en hoeven we ook niet te wachten tot iedereen een bepaald kunstwerk, tentoonstelling of voorstelling heeft gezien. Nee, het gaat namelijk niet alleen om wat zij maken, maar met name om een houding, een mindset. Één die wij kunnen zelf ook kunnen aannemen.
Door schoonheid te ontdekken in onze omgeving, gevoelens toe te laten en te delen met anderen en experimenteerruimtes te vinden, ontstaat een creatieve interactie tussen onszelf en de wereld. Het kan tastbaar worden wie we kunnen zijn en wat we kunnen betekenen voor hetgeen dat ons dierbaar is.
Het gaat dus niet zozeer om kunst maken, maar om met een kunstenaarsmindset de wereld tegemoet treden, waardoor er iets kan gaan schuiven dat niet te stoppen valt.
Het is makkelijk gezegd, maar niet zomaar gedaan. Kunstenaars oefenen hun leven lang. Toch kunnen we gewoon beginnen: elk mens is creatief en scheppend. Iedereen heeft een verhaal om te delen. Je hoeft niet te wachten totdat je een viool gestemd hebt of marmerbeitels hebt gekocht. Iedereen heeft een stem, en als we idealen, schoonheid en hoop weten te delen, wordt alles anders.
Dan gaan we twijfelen aan de normaalheid van ons leven. Dat wat we vanzelfsprekend vonden, voelt dan vreemd en extreem. Alle auto’s op de weg. Het asfalt en beton de stenen wereld van de stad. De kale, levenloze graslanden daarbuiten. De efficiëntie, de snelheid. De consumptiedrang en daarmee het vele geld dat we uitgeven aan statusdingen. Het industriële, zogenaamde “voedsel” in de supermarkten. En al die dieren die in hokken lijden – het wordt absurd en onverdraaglijk.
We gaan dan andere vragen stellen. Wat heeft echt waarde? Waarvoor kunnen we zorgdragen?
En zullen een gemis ervaren. De gebroken relatie met de natuur. De vervreemding tussen groepen mensen in dezelfde buurt. De mogelijkheid om je voedsel te zien groeien en te oogsten. Het verloren contact tussen generaties. De vluchtigheid van ons vermaak.
Misschien klik je deze tekst straks weer weg. Toch komt alles uiteindelijk bij onszelf terecht, weet dat je een rol hebt… De wereld is ons podium! En daar staan wij op, want wij leven nu! Talloze generaties kwamen voor ons. Maar nu zijn wij aan zet, op dat kleine moment in de tijd dat we actief meedoen, niet als losse individuen, maar als een ensemble van personages dat samen vormgeeft aan het fascinerende spel van samenleven.
Dit is onze tijd. Het is aan ons om onze personages inhoud te geven en een rol van betekenis te spelen.
En, als ons podium de wereld is, wie zitten er in de zaal?
Dat zijn toekomstige generaties. Die kijken toe. Naar wat wij nu doen. Ze zien de vreselijke rommel van de situatie waarin we ons bevinden. Het gebrek aan verbeelding. De hulpeloosheid van ieder-voor-zich. En ze kijken naar ons, vol verwachting. Laten we hen niet teleurstellen.
-Merlijn Twaalfhoven
Jouw transitie-rol
Iedereen is nodig, maar hoe zie jij je rol in een wereld die zich nog aan het vormen is?
We geven je drie eenvoudige keuzes – zo beland je binnen een halve minuut bij jouw transitierol.
Klik het aan, zo verzamelen we houvast voor onze plek in deze kanteltijd. Met jou samen weven we een tastbaar idee van wat er nu nodig is.